Bossche Encyclopedie

afb. Gerard Monté, 12 maart 2005

Hinthamerstraat 182

St. Jacob

De afdeling Archeologie en Bouwhistorie is druk doende met onderzoek. Inmiddels zijn er een 13e eeuwse tussenmuur waarin een toog, enkele schouwen, Marianisjes en een plafondschildering met gouden ornamenten blootgelegd. Deze elementen verwijzen naar de rijkdom van een van de -particuliere -concerns uit de jaren eind negentiede eeuw.
Het pand draagt- behalve deze bouwhistorische achtergrond- ook de geschiedenis van de Bossche drukkerijen met zch mee. De voorloper van het Brabants Dagblad, later behorend tot de VNU, is hier gesticht. C.N.-Coenraad -Teulings stichtte in Achter de Exsters de 'Drukkerij Teulings' die in 1914 verhuisde naar het Emmaplein.

Bastion Oranje, 29 maart 2005

Hinthamerstraat 182 : Een levend visitekaartje

Het was een klein bericht in het Brabants Dagblad van 26 mei 2006. Bij het opknappen van het middeleeuwse huis Hinthamerstraat 182 was onder een kalklaag vandaan een plafondschildering gevonden met 'bloemenranken, boeketten, viooltjes, madeliefjes en bladmotieven in mooie pasteltinten'. Het plafond werd prachtig gerestaureerd, evenals de rest van het huis. Met recht 'een juweeltje'.

Een oude binnenstad is wel gewend dat veelal voorname huizen uit vroeger tijden worden omgebouwd tot winkel. Een weg terug is er niet, zo lijkt het. Totdat opeens het wonder gebeurt. Zoals in de Hinthamerstraat, waar het pand nr. 182, dat 45 jaar lang De Rietwereld van de familie Spoor-Dikmans was, door Cecil Huijgens en zijn partner Marly van de Griendt wordt teruggezet in de tijd. Met hun drie kinderen hebben ze meer dan twee jaar tussen stof en rommel geleefd, telkens in een ander deel van het huis, al naargelang de renovatie vorderde. Ze hebben het er graag voor over gehad.
Cecil Huijgens: ‘Een vriend van ons wees ons op dit huis. Het leek ons echter te groot en te duur. Maar we zijn toch maar gaan kijken. En we waren meteen verkocht.’ Als directeur/eigenaar van Huijgens Afbouw zag hij dat er in de tijd van De Rietwereld weliswaar nooit wat aan het pand was gedaan, maar dat de bewoners er wel heel zuinig op waren geweest.
‘Alle oude elementen – het oudste een muur uit de veertiende eeuw – zijn bewaard gebleven.’

121

Revival

Het pand heet Sint Jacob. Een naam die het deelt met nog twee andere panden in de stad. Alle drie waren het een soort logement voor pelgrims die via de Bossche Sint-Jacobskerk op weg waren naar Santiago de Compostela. In de gevel heeft oorspronkelijk een beeld van Sint Jacob gezeten. ‘We hebben geprobeerd dat op te sporen, maar het blijkt al sinds 1900 tot de vaste collectie van het Noordbrabants Museum te behoren. En dat wilde er onder geen beding afstand van doen.’
Uit eerbied voor de geschiedenis van het pand heeft Cecil Huijgens aan de achtergevel een oude ijzeren brandtrap laten zitten, die herinnert aan de tijd dat Hinthamerstraat 182 nog even een chemisch fabriekje is geweest.
‘De buurt was er echter niet zo blij mee dat De Rietwereld weer woonhuis werd. Zo’n winkel bracht een bepaalde loop mee. Die zag men niet graag verloren gaan. Daar staat echter tegenover dat een tijdje geleden in de Sint-Jacobskerk het Jheronimus Bosch Art Center is geopend, een trekpleister voor toeristen die de stad bezoeken. De loop naar dit deel van de Hinthamerstraat is daarmee niet alleen hersteld maar ook toegenomen.’ Met verwijzing naar andere activiteiten die plaatsvinden, voegt Marly van de Griendt hier aan toe: ‘Er gebeurt hier heel veel. Je ziet dat de straat verandert’. Een ware revival voor het laatste stukje Hinthamerstraat dat onder invloed van twee coffeeshops, een massagesalon en het ‘Inloopschip’ voor daklozen sinds jaar en dag niet zo’n best imago had.

Antiek

De restauratie/renovatie van Hinthamerstraat 182 – ‘van de kelder tot de nok’ – is in eigen beheer uitgevoerd. Met – ‘uit respect voor het huis’ – oog voor het detail. Dat blijkt al bij de voordeur. ‘We hebben twee sierroosters gekocht en daar de deur omheen laten maken.’ Want: ‘Als je eerst de deur maakt vindt je nooit passende roosters.’
Naast de voordeur zat een groot winkelraam. Dat

122

heeft plaats gemaakt voor twee traditionele vensters. Ook verder is de oude gevel in ere hersteld. Daarvoor heeft Cecil Huijgens in Velddriel stenen laten maken van dezelfde afmetingen en kleur als het bovenste deel van de voorpui. Marly van de Griendt bewondert het resultaat nog steeds: ‘Ze zijn handgemaakt. Je ziet niet dat de onderste helft anders is.’ Achter de voordeur bevindt zich een 22 meter lange gang. Onder het voorste stuk daarvan zit tweemaal gewapend beton. ‘Dat was zo hard, dat kreeg je er niet uit. Toen hebben we daar meteen een terrazzo vloer in gelegd. Tijdens de bouw heeft iedereen en alles daar overheen gelopen. Zo is ie meteen antiek geworden….’
In de rest van de gang zijn de oude tegels netjes teruggelegd. Halverwege de gang bevindt zich ter linkerzijde een toiletgroep met daarboven een boogvenster met verlicht glas-in-loodraam, waarin de motieven van de plafondschildering in de achterkamer zijn gereproduceerd. Met oog voor het detail: een oud keramiek fonteintje is gehandhaafd.

Salon

De vroegere winkel, rechts van de voordeur, is nu kantoor van Huijgens Afbouw. Cecil Huijgens: ‘In feite hebben we de oude salon teruggehaald. Omdat deze samen met de achterbouw één grote winkel vormde, was – ter ondersteuning van de bovenbouw – in het midden een ronde kolom met steunbalk aangebracht. Die hebben we weggehaald en aan de hand van oude tekeningen hebben we de wand teruggezet zoals die daar ooit is geweest.’ Van achter het stucwerk kwam een mooi balkenplafond te voorschijn, dat zeker behouden moest blijven. Ook oude kaarsennissen zijn teruggehaald.
Achter het kantoor ontstond weer een kamer, voorzien van een serre uit 1870, die een riante woonruimte mag worden genoemd. Deze woonruimte omvat wat vroeger het achterhuis heette. De familie Huijgens heeft, links van de gang, nog een tweede achterhuis, gelegen achter het pand Hinthamerstraat 180, waarin Brilcentrum Den Bosch is gevestigd. Cecil Huijgens: ‘Het is ooit allemaal van één familie geweest, de familie Teulings. Van Drukkerij Teulings. Hier achter heeft de eerste pers gestaan van de voorloper van het Brabants Dagblad.’

Pasteltinten

Dit tweede achterhuis, vroeger de toonzaal van De Rietwereld, is nu de eetkamer. Een klein keukentje is nu een grote moderne keuken. Een simpel tussenwandje met een kleine doorgang is vervangen door schuifdeuren, voorzien van ramen, waarin als een soort passe-partout motieven van de plafondschildering zijn gebrand. Het geheel gevat in een lijst, die identiek is aan de deurlijst, die iets verderop de toegang tot de achterkamer markeert. Ook de plinten zijn of hersteld of zo nagemaakt, dat ze niet van de originele zijn te onderscheiden.
Het is in deze kamer waar de vorige bewoner, Hans Spoor, de plafondschildering uit 1850 heeft gevonden. Hij had de kalklaag zo goed mogelijk verwijderd. ‘Wij hebben deze bijzondere vondst laten restaureren. De plafondschildering, als het ware gevat in een passepartout is uitgevoerd in pasteltinten, heel bijzonder voor die tijd. Heel gewaagd ook. Je kunt zien dat er vijf of zes schilders aan gewerkt hebben, die allemaal hun eigen techniek hadden. Perfect gerestaureerd als het is, zie je bij een goede lichtval dat biezen, blaadjes, bloemetjes aangezet zijn met een randje van bladgoud.’

Dagelijks werk

Stad en land (lees ook: België) heeft Cecil Huijgens afgestroopt, op zoek naar oude materialen, die vaak toch weer heel dichtbij werden gevonden. Zo heeft hij onder meer oude kolomradiatoren op de kop getikt. Ook verder heeft hij er alles aan gedaan om tot een perfect eind-

123

resultaat te komen. Boven zijn de oude vensterbanken verhoogd en de klassieke valluiken teruggehaald. Alle kozijnen zijn vervangen. Het dak is er helemaal afgehaald, de rode pannen maakten plaats voor de gewenste donkere exemplaren. De trap werd gedemonteerd. De gietijzeren spijlen zijn stuk voor stuk onderhanden genomen. De oude verf is er afgebrand en ze zijn opnieuw gelakt. De kelder is helemaal gezandstraald.
Complimenten wuift Cecil Huijgens weg. ‘Wij zitten in de afbouw. Het is dus ons dagelijks werk.’ Het eindresultaat is een levend visitekaartje van Huijgens Afbouw. Zelf ziet hij het zo: ‘De historie is hersteld, maar binnen is het een modern huis. Daar hoef ik tot aan mijn pensioen niets meer aan te doen.’

Magnifiek uitzicht

De bovenverdieping deelt in de revival. Met aan de voorkant de royale ouderslaapkamer, met moderne badkamer. De achterslaapkamer, eveneens met badkamer, is gastenverblijf.
De open zolder oogde wel oud met al zijn balkenconstructies, maar die moesten weg om er drie slaapkamers plus badkamer voor de drie kinderen van te maken. Bezwaarlijk was dat niet al te zeer, omdat de balken geen historische waarde hadden. Nochtans koos Cecil Huijgens er voor een paar kleine balkpartijen te reconstrueren en bij de badkamer op deze etage en op een van de wanden van de voorste slaapkamer te etaleren. Alle slaapkamers kregen ook een zeer eigentijdse toevoeging in de vorm van felgekleurde graffiti-schilderingen op de muren. In de voorste slaapkamer is een trap naar de vliering, waar nog een speelkamer werd gemaakt. Daar biedt de dakkapel een magnifiek uitzicht op de tegenovergelegen Sint Jacobstraat met als achterdecor de oude Sint-Jacobskerk. De blik hoeft verder maar weinig naar rechts om ook de ‘nieuwe’ Sint-Jacob in beeld te krijgen. Een blik uit het zij(dak)raam voert via een panorama van oude daken naar de Sint-Jan waar de restauratie-steiger eens zo imposant lijkt.

Bakkeleien

‘Heel blij’ is de familie Huijgens tenslotte met de grote binnentuin. Een fijne speelplaats voor de kinderen, die overigens via de poort ook de Jeroen Boschtuin, het fraaie binnenstadsparkje achter de Orangerie, binnen handbereik weten.
Achter in de tuin staat nog een bouwsel dat, enigszins vergroot en voorzien van een bovenverdieping, ook een gastenverblijf moet worden, desgewenst als ‘Bed & Breakfast’ voor de moderne pelgrim. Over de uitvoering daarvan hebben Cecil Huijgens en Marly van de Griendt wel een jaar liggen bakkeleien met de gemeente. ‘We mochten er een recht blok op zetten. Maar dat maakt er een vierkante bak van, negen meter hoog. Dat vinden wij geen gezicht. Wij willen er iets moois van maken. Een schuin dak is toch veel mooier? Er zijn wel zeventien tekeningen gemaakt. Op het laatst zeiden we: zeg het zelf maar welke het moet worden.’ Om moedeloos van te worden: ‘Als je iets wilt bouwen of verbouwen moet dat in het stadsbeeld passen. Terecht. Maar dat geldt toch ook voor de achterkant?’ Bovendien: ‘We moeten er zelf tegen aankijken.

124

Bossche Bladen 4 (2007) 121-124

Hinthamerstraat 182

Het pand Hinthamerstraat 182 heeft in het voorjaar van 2005 een grootschalige verbouwing ondergaan. De begane grond, de kelder en een klein gedeelte van de verdieping is nu onderzocht. In de volgende fase kan het overige deel onderzocht worden. Het pand heeft de typische Bossche indeling met een voorhuis en vast achterhuis. Het voorhuis heeft twee bouwlagen en een kap met aan de voorzijde een extra verdieping onder een kap evenwijdig aan de straat. Het achterhuis heeft een kelder, twee bouwlagen en een kap. Het achterhuis is twee keer zo breed door een extra bouwvolume achter Hinthamerstraat 180 (Achter de Exters 1a). Het extra bouwvolume is alleen op de begane grond onderdeel van de woning die vanuit de Hinthamerstraat toegankelijk is.

Bijzonder is dat in dit pand, naast een fraai 19de-eeuws interieur, middeleeuws metselwerk is waargenomen. In zowel brandmuur als rechter en linker zijmuur in voor- en achterhuis is grote, laat 13de of vroeg 14de-eeuwse, baksteen (28*12,5*6,5-7cm, 10l=81,5cm) aangetroffen. Niet eerder is een huis met bakstenen van dit formaat aangetroffen zo ver buiten de 13de-eeuwse stadsmuur. Aangenomen werd dat er buiten de stadsmuur geen grote stenen huizen stonden. Aangezien slechts een gedeelte van het pand op dit moment is onderzocht, is het moeilijk vast te stellen hoe het pand er in de late 13de of vroege 14de eeuw heeft uit gezien. Het is niet duidelijk of de bebouwing buiten de stadsmuur dezelfde typologie had als daar binnen. In de 15de eeuw is het pand uitgebreid/verbouwd volgens het standaard Bossche woonhuistype; voorhuis met vast achterhuis. Uit deze periode stammen waarschijnlijk de kaarsnissen, die zijn ontdekt in het voorhuis.

Vermoedelijk is het voorhuis aan het einde van de 18de eeuw verbouwd, waarbij ook de voorgevel is vernieuwd. In de tweede helft van de 19de eeuw heeft het pand zijn huidige uiterlijk gekregen. Het interieur is toen vernieuwd. Waarschijnlijk is toen ook het achterhuis van Hinthamerstraat 180 bij het pand getrokken. Aan het einde van de 19de eeuw is waarschijnlijk het pand nogmaals verbouwd, waarbij de serre is gebouwd. Bijzondere interieurelementen zijn; het rijke stucplafond in de salon in het achterhuis, de empire-schouwen, de serre, het stucwerk met corinthische kapitelen in de gang en tot slot het plafond met sierlijke en veelkleurige bloem- en rankenschildering in de eetkamer.
De achterbebouwing aan de ‘Achter de Exters’ was oorspronkelijk het kantoor van C.N. Teulings. Drukkerij Teulings is de voorloper van de VNU (voormalig eigenaar van het Brabants Dagblad). In 1914 verhuisde de drukkerij naar het Emmaplein.

afb. 1

afb. 2

Afbeeldingen:

De voorgevel in 2005.
De trap naar de verdieping daterend uit de late 19de eeuw.

Gemeente 's-Hertogenbosch

Hinthamerstraat 182, Achter de Exters 1a-3

Context

(Bouw)historie:

Het pand Hinthamerstraat 182 wordt vanouds ‘Sint Jacob’ genoemd. Vroeger (voor ca.1800) stond er een beeld van de apostel Jacobus bovenop de voorgevel. De wijding aan deze apostel houdt direct verband met de nabijheid van de St. Jacobskerk, aan het andere uiteinde van de Sint Jocobsstraat, die tegenover het pand op de Hinthamerstraat aansluit. Deze kerk is in de 15de eeuw als broederschapskapel van bedevaartgangers gebouwd.
Het pand omvat een voorhuis met vast achterhuis. Het voorhuis dateert in kern vermoedelijk van rond 1400, maar is later diverse malen flink aangepast. In de 15de of begin van de 16de eeuw is het pand uitgebreid met een vast achterhuis. Rond 1800 werd een nieuwe lijstgevel voor het pand gebouwd en werd de kap voorop het pand verhoogd. Ook werd het voorhuis intern verbouwd. In de tweede helft van de 19de eeuw is het pand opnieuw intern verbouwd, waarbij onder andere schouwen in empirestijl, gestucte zuilen in de gang en stucplafonds zijn aangebracht. Waarschijnlijk werd in het derde kwart van de 19de eeuw het achterhuis van Hinthamerstraat 180 bij het pand getrokken (Achter de Exters 1a). In de late 19de eeuw werd het (deels?) vernieuwd en werd erachter nog een nieuw deel aangebouwd. Aan het eind van de 19de eeuw werd ook het interieur van het hoofdhuis deels gemoderniseerd. Later is er nog een serre aan de achterzijde van het hoofdhuis gebouwd.
In de late 19de eeuw werd achterop het perceel 'Drukkerij Teulings' gesticht, door de bewoner van het pand, C.N.-Coenraad -Teulings. In 1907 werd hierbij aan Achter de Exters (nr.3) een klein kantoorgebouwtje opgetrokken, naar ontwerp van M. van den Bouwhuysen. In 1914 verhuisde de drukkerij, die onder andere het Brabants Dagblad drukte, naar het Emmaplein. De drukkerij is daarna geheel gesloopt, maar het kantoorgebouwtje staat er nog altijd.
In 1949 werd er een aparte woning gecreëerd in Achter de Exters 1a, en in 1959 werd er een winkel voorin het hoofdhuis ingericht, waarvoor een moderne winkelpui werd gebouwd. In 2005 is de situatie echter weer in historiserende stijl gereconstrueerd. In dezelfde verbouwing werd het pand ook verder gerenoveerd, waarbij het interieur werd gewijzigd en de voorgevel werd opgeknapt, met onder andere vensters in historiserende stijl.

Ligging:

Het pand is gelegen aan de noordzijde van de Hinthamerstraat in een gesloten gevelwand, tussen de stegen Achter de Exters en Achter de Molen, schuin tegenover de aansluiting van de Sint Jacobsstraat op de Hinthamerstraat. De Hinthamerstraat is al sinds de late 12de eeuw een van de drie belangrijke straten die het centrum van de stad (de Markt) met het omliggende gebied verbinden.
Bij de stadsuitbreding in de eerste helft van de 14de eeuw kwam het oostelijke deel van de Hinthamerstraat, waaraan het betreffende pand ligt, binnen de stadsmuren te liggen. Een deel van de straat zal echter al eerder bebouwd zijn geweest, en hoogstwaarschijnlijk geldt dat ook voor het onderhavige perceel. In 1419 was er echter een grote stadsbrand die veel panden in dit deel van de stad in de as legde.
Veel percelen aan de noordzijde van de Hinthamerstraat liepen van oorsprong door tot aan de oever van de Binnendieze. Het oostelijke deel van deze stroom is echter rond 1930 gedempt, zodat deze nu niet meer achter het onderhavige perceel langs loopt. Daarna is het achterste deel van het onderhevige en aangrenzende percelen afgesplitst, en sinds ongeveer halverwege de 20ste eeuw staat er een groot bedrijfspand, dat wordt ontsloten via de achterliggende Zuid Willemsvaart. Ergens in de 19de eeuw is het terrein achter Hinthamerstraat 180 bij het perceel gevoegd. Achterop het hele perceel bevindt zich een tuin, met links achterin het kantoorgebouwtje Achter de Exters 3.

Beschrijving

Algemeen (hoofdvorm, kap):

Het pand omvat een voorhuis met vast achterhuis gescheiden door een brandmuur, opgetrokken op een langwerpige en min of meer rechthoekige plattegrond. Het pand bevat een hoge begane grond, met onder het achterhuis een kelder, een verdieping en een zolder met borstwering. Aan de voorzijde is er nog een extra zolderverdieping onder een

kleine verhoogde kap met een zadeldak evenwijdig aan de straat, met schild aan de linkerzijde en aan de rechterzijde doorlopend in de kap van het buurpand. Op het voor-dakvlak staat een houten dakkapel met een gebogen zinkgedekt dakje. Onder deze opgetrokken kap heeft het pand drie volle bouwlagen in de voorgevel, waardoor het er voornaam uitziet. De kap is gedekt met gesmoorde opnieuw verbeterde Hollandse pannen. Hierachter is er op het voorhuis een zadeldak dat is gedekt met rode Hollandse pannen, en daarachter is er op het achterhuis een iets naar links verschoven zadeldak met achterschild, gedekt met rode Hollandse pannen. Dit dak heeft in het rechter dakvlak en het achter-dakschild dakkapellen. Aan de achterzijde is er een ondiepe serre met een plat dak uit de late 19de of vroege 20ste eeuw.
Aan de achterzijde is het pand breder door een extra bouwvolume aan de linker zijde, dat iets verder naar achter doorloopt. (voormalig achterhuis van Hinthamerstraat 180, Achter de Exters 1a). Dit bouwvolume heeft een rechthoekige plattegrond en telt een begane grond, een verdieping en een zolder met borstwering. Het dak is een zadeldak met een dakschild aan de linkerzijde (vanuit Achter de Exters gezien; noordzijde). Het linkerdeel is iets lager dan het rechterdeel, wat duidt op verschillende bouwfasen. Het dak is gedekt met rode Hollandse pannen. Op de nok van het lagere deel staat vlakbij de aansluiting met het hogere een schoorsteen en onderaan het dakvlak aan Achter de Exters staat er nabij de achtergevel nog een. Ook staan daar drie houten dakkapellen. De middelste hiervan heeft een zadeldakje met een hijsbalk, terwijl de andere twee platte dakjes hebben.
Het bijgebouw Achter de Exters 3 wordt hieronder in de paragraaf ‘Erf, bijgebouwen, diversen’ beschreven.

Voorgevel:

De voorgevel is een vrijwel symmetrische bakstenen lijstgevel van drie vensterassen breed, daterend van rond 1800. De pui dateert uit 2005 en is gebouwd als reconstructie van de situatie van voor 1959. Er is een nieuwe hardstenen plint en daarboven is de begane-grond-gevel gemetseld in (machinale) handvorm baksteen in kruisverband. Boven de gevelopeningen zijn er net als op de verdiepingen anderhalf-steens strekken. Alle gevelopeningen hebben nieuwe invullingen met kozijnen met kraalprofiel. Op de begane grond is er links een ingang met een nieuwe deur. Hierboven is er net als boven de twee schuiframen rechts een bovenraam met glas-in-lood. Het metselwerk op de verdiepingen is uitgevoerd in staand verband. De vensters op de eerste verdieping staan op een hardstenen cordonlijst, en bevatten T-ramen met dubbele draairamen. De vensters op de tweede verdieping hebben geprofileerde hardstenen lekdorpels, en zijn lager dan die op de eerste verdieping. De ramen zijn van hetzelfde type. Ter hoogte van de verdiepingsvloeren zijn er strijkbalkankers in de gevel aangebracht.
De gevel wordt afgesloten door een classicistisch hoofdgestel dat doorloopt over

het rechter buurpand. Midden boven de gevel staat in de goot een vernieuwde houten dakkapel met een vrijwel halfronde bovenzijde met een geprofileerde lijst. Het venster van de dakkapel heeft een roedeverdeling met zowel in het boven- als onderraam twee ruitjes.

Zijgevels:

De zijgevels van het hoofdhuis zijn niet zichtbaar vanuit de openbare ruimte, omdat de buurpanden er tegenaan staan. De zijgevel van Achter de Exters 1a (of eigenlijk de voorgevel, want deze is op die steeg georiënteerd) ligt wel vrij. Deze gevel dateert uit de late 19de eeuw, en is opgetrokken in machinale baksteen in kruisverband met knipvoegen. De plint is gecementeerd. Geheel rechts is er op de begane grond een lage ingang. Links daarnaast is er een klein WC-venstertje met een bakstenen lekdorpel. Deze openingen dateren van de verbouwing uit 1949. Links hiervan is er een flink venster met een T-draairaam, en verder links bevindt zich een blindnis van het zelfde formaat. Op de verdieping zijn er vier vensters met T-draairamen. De vensters hebben alle kozijnen met kwarthol profiel, gepleisterde lekdorpels op de verdieping en hardstenen exemplaren op de begane grond, en worden gedekt door strekse bogen. Ter hoogte van de verdiepingsvloeren zijn eenvoudige balkankers in de gevel aangebracht. De gevel wordt aan de bovenzijde afgesloten door een licht geprofileerde gootlijst.

Achtergevel:

Vanuit Achter de Exters is nog net de linker bovenhoek van de achtergevel van het hoofdhuis zichtbaar. Dit deel van de gevel bestaat uit laat 19de-eeuws metselwerk met machinale baksteen in kruisverband. Rechts in de gevel is er een verdiepingsvenster onder een strekse boog, gevuld met een T-draairaam en glas-in-lood in het bovenraam. De gevel wordt aan de bovenzijde afgesloten door een licht geprofileerde gootlijst. Volgens de opname door de afdeling BAM uit 2005, heeft de serre op de begane grond een pui met grote dubbele deuren.
De achtergevel van Achter de Exters 1a (of vanuit de steeg gezien de linker zijgevel) is van hetzelfde type en dezelfde ouderdom als de zijgevel aan de steeg. Over de tuinmuur valt het bovenste deel van de gevel vanuit de steeg te zien. De gevel is symmetrisch ingedeeld, met op de begane grond een grote opening onder een segmentboog, gevuld met een houten pui met een kozijn met duivenjager-profiel, zijramen en bovenramen, en in het midden waarschijnlijk dubbele tuindeuren. Het boogveld is gevuld met siermetselwerk waarin kleine donkere steentjes met halve bolvormen zijn opgenomen. Op de verdieping zijn er twee blindvensters met gepleisterde lekdorpels en strekse bogen. Bovenlangs de gevel loopt een licht geprofileerde gootlijst.

Ruimtelijke indeling:

Volgens opname door de afdeling BAM bij de verbouwing in 2005 heeft het pand de volgende indeling. Er is op de begane grond een gang aan de linkerzijde van het pand. Voor de brandmuur staat een ruim trappenhuis. Vanuit het trappenhuis is de kelder in het achterhuis bereikbaar. Aan de achterkant ligt een groot vertrek met aan de tuinzijde een serre. Op de verdieping zijn er in het voorhuis twee kamers, met erachter het trappenhuis en daarachter nog een kamer. Boven de eigenlijke zolder is er onder de verhoogde kap voorop het pand nog een extra zolderverdieping.
Aan de achterzijde wordt het pand twee keer zo breed doordat Achter de Exters 1a aan het pand is toegevoegd. Hierdoor heeft de gang in het achterhuis aan beide zijden vertrekken. Aan de linkerkant liggen achtereenvolgens een portaal, een keuken en een kamer aan de tuinzijde. Het bouwvolume Achter de Exters 1a is alleen op de begane grond onderdeel van de woning van het hoofdhuis. De verdiepingen bevatten een appartement dat in 1949 is afgescheiden, en dat zijn toegang heeft vanuit Achter de Exters. De verdieping en de zolder zijn in verschillende ruimtes ingedeeld, met op de verdieping een gang aan de achterzijde (oostzijde).

Constructies:

In 2005 zijn er waarnemingen gedaan door de afdeling BAM, waarbij de volgende zaken werden vastgesteld.
De zijmuren van het hoofdhuis zijn gedeeld met de buurpanden. De dwarsmuur en een deel van de rechter zijmuur nabij de dwarsmuur zijn opgebouwd uit grote, laat 13de of vroeg 14de-eeuwse baksteen, maar het merendeel van de zijmuur is gemetseld in 15de-eeuwse baksteen. De rechter zijmuur bevat sporen van verschillende rookkanalen en kaarsnissen. De verdiepingsvloeren in het voorhuis hebben enkelvoudige balklagen met duivenjager-profiel aan de onderzijde, wat wijst op een datering in de late 18de of vroege 19de eeuw. Het achterhuis is waarschijnlijk in de 19de eeuw opgehoogd. Het voorhuis en achterhuis hebben allebei een afzonderlijke kapconstructie. De achtermuur van het dwarskapje aan de voorzijde is opgemetseld op een houtconstructie. Het kapje rust op grenen spanten en dateert vermoedelijk uit 1805, getuige een geschilderd jaartal op één van de spanten. De spanten van de eigenlijke kap van het voorhuis stammen waarschijnlijk uit het eind van de 18de of begin van de 19de eeuw. De kap heeft een andere hellingshoek en is hoger dan de voorganger. Dit is onder andere aan de brandmuur te zien, waar nog restanten van de trapgevel in zitten. De kap van het achterhuis dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 19de eeuw, toen deze is opgehoogd.

Interieurelementen:

In 2005 zijn er waarnemingen gedaan door de afdeling BAM, waarbij de volgende zaken werden vastgesteld.
De gang in het achterhuis en de achterkamer hebben stucplafonds met geprofileerde lijsten en ornamenten. In de gang is er achter het trappenhuis aan weerszijden een gepleisterde gecanneleerde pilaster met Corinthisch kapiteel. Zulke pilasters bevinden zich tevens aan weerszijden van het portaal aan de linkerzijde van de gang. Ze dateren waarschijnlijk van rond het midden van de 19de eeuw. De lambrisering werd gevormd door een rijk geprofileerde lat, waarvan nog een restant aanwezig is.
Het trappenhuis heeft een vlak daklicht met gegraveerd en gekleurd glas-in-lood. De steektrap met kuipstukken heeft slanke

balusters van gietijzer met in het midden een ornament. Het trapportaal wordt van de gang afgescheiden door een boog die rust op de genoemde pilasters. Halverwege staat een houten pui met twee deuren, die waarschijnlijk toegang gaven tot een heren- en damestoilet. Boven de deuren zit een halfrond bovenlicht zonder glas. Ten tijde van de opname was het portaal tijdelijk verwijderd.
De achterkamer heeft aan de tuinzijde een serre, afgescheiden door een houten pui met schuifdeuren. Tegen de brandmuur is een driedelige houten kast afgescheiden, en tegen de rechter zijmuur bevindt zich een schouw in empire stijl. De serre heeft op de zijwanden een lambrisering van witte tegels met een bruine decoratie.
Op de verdieping zijn de vensters in de voorgevel voorzien van gedecoreerde vensterbanken en omtimmering. Ten tijde van de opname was de schouw in Empire stijl tijdelijk verwijderd.
In achter de Exters 1a is er in de achterkamer
tegen de linker zijmuur (westelijke muur) een stookplaats met een schouw in empire stijl. Het vlakke plafond heeft een groene omkadering met sjabloonschilderingen. Het centrale deel heeft een lichtgele ondergrond met een sierlijke en veelkleurige bloem- en rankenschildering.

Erf, bijgebouwen, diversen:

Links achterin de tuin staat aan het uiteinde van Achter de Exters een klein eenlaags pandje met een plat dak, dat in 1907 is gebouwd als kantoor voor drukkerij Teulings, naar ontwerp van M. van den Bouwhuysen. Het gebouwtje heeft een langwerpige rechthoekige plattegrond evenwijdig aan de Hinthamerstraat.
De gevel aan Achter de Exters is gemetseld in oranje-rode verblendsteen in kruisverband met iets verdiepte rode voegen. De lage plint is gecementeerd, en op de hoogte van de lekdorpel en de kalven van de gevelopeningen zijn er dubbele horizontale banden van gele verblendsteen. Ter hoogte van de lateien is er een gepleisterde band. Rechts in de gevel is er een ingang met een kozijn met kwarthol profiel, een paneeldeur, geprofileerd kalf en bovenlicht met glas-in-lood. Links is er een groot vensters met hardstenen lekdorpel, kozijn met kwarthol profiel en driedeling raam met breed middendeel met dubbel draairaam, geprofileerd kalf, en bovenlichten. Boven de kozijnen bevinden zich lateien in de vorm van twee ijzeren balken die aan elkaar zijn gemonteerd zodanig dat deze een I-profiel vormen. Hierop zijn decoratief uitgesneden metalen beplatingen gemonteerd. Langs de bovenrand van de gevel is er een geprofileerde houten gootlijst op geprofileerde klossen.
Die lijst loop door over de rechter (zuidelijke) zijgevel van het pandje. Hiervan is alleen het bovenste deel zichtbaar vanuit de steeg. De gevel is gemetseld in rode baksteen in kruisverband, met een gepleisterde band ter hoogte van de lateien in de voorgevel.
In het voormalige kantoor, dat in slechte staat verkeert, bevindt zich nog een schouw met een geschilderd portret.
Tussen Achter de Exters 1a en 3 staat langs de steeg een bakstenen tuinmuur van rond 1980.

Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst

1. Architectonische en stedenbouwkundige waarden

Het complex Hinthamerstraat 182, Achter de Exters 1a-3 heeft stedenbouwkundige waarde vanwege de samenhang met de historische gebouwde omgeving en de historische perceelsstructuur. De gevelwanden van de Hinthamerstraat vormen een fraai historisch ensemble, en dit geldt ten dele ook voor de steeg Achter de Exters. Aanvullende stedenbouwkundige waarde is gelegen in de oude structuur van de steeg, die tot in de vroege 20ste eeuw een reeks kleine huisjes ontsloot die achterop het perceel stonden dat destijds tot aan de Binnendieze reikte. Daarnaast heeft het complex aanmerkelijke architectonische waarde omdat het hoofdhuis duidelijk herkenbaar is als historisch winkel/woonhuis, met een bakstenen lijstgevel van rond 1800 die is gekoppeld met het echter buurpand, terwijl Achter de Exters 3 nog goed herkenbaar is als vroeg-20ste-eeuws bedrijfsgebouwtje.

2. Bouw- en/of kunsthistorische waarden

Het complex heeft bouwhistorische waarde omdat het nog duidelijk herkenbaar is als historisch huis, met een bouwkundige kern uit de 14de eeuw waarin bij diverse verbouwingen en uitbreidingen moderniseringen zijn doorgevoerd. De lijstgevel en de verhoogde kap voorop het pand van rond 1800, het eind-19de eeuw verbouwde en uitgebreide zij-achterhuis zijn daarvan de meest duidelijke uitingen, maar ook diverse interieurelementen getuigen daarvan. De diverse 19de-eeuwse interieurelementen, zoals beschilderingen, het portret in het kantoortgebouwtje en de boogstelling in de gang hebben ook kunsthistorische waarde.

3. Cultuurhistorische waarden

Het gebouw heeft cultuurhistorische waarde als zijnde een in kern 14de-eeuws woon-werkhuis waarin vernieuwingen herkenbaar zijn uit verschillende historische perioden, zoals de voorgevel van rond 1800 en interieurelementen uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het in 1907 gebouwde kantoorgebouwtje heeft cultuurhistorische waarde als herinnering aan de voormalige drukkerij Teulings, die hier in de late 19de eeuw was opgericht, en waar onder andere de voorloper van het Brabants Dagblad werd gedrukt.

Het object Hinthamerstraat 182, Achter de Exters 1a-3, bestaande uit een in kern laat-middeleeuws diep huis met lijstgevel van rond 1800, 19de-eeuwse interieurelementen en bijgebouwen uit de late 19de eeuw en 1907, is op basis van bovenstaande criteria beschermenswaardig als gemeentelijk monument in de gemeente ‘s-Hertogenbosch.

Afdeling Erfgoed 's-Hertogenbosch (AEH)

Context (Bouw)historie: Het pand Hinthamerstraat 182 wordt vanouds ‘Sint Jacob’ genoemd. Vroeger (voor ca.1800) stond er een beeld van de apostel Jacobus bovenop de voorgevel. De wijding aan deze apostel houdt direct verband met de nabijheid van de St. Jacobskerk, aan het andere uiteinde van de Sint Jocobsstraat, die tegenover het pand op de Hinthamerstraat aansluit. Deze kerk is in de 15de eeuw als broederschapskapel van bedevaartgangers gebouwd. Het pand omvat een voorhuis met vast achterhuis. Het voorhuis dateert in kern vermoedelijk van rond 1400, maar is later diverse malen flink aangepast. In de 15de of begin van de 16de eeuw is het pand uitgebreid met een vast achterhuis. Rond 1800 werd een nieuwe lijstgevel voor het pand gebouwd en werd de kap voorop het pand verhoogd. Ook werd het voorhuis intern verbouwd. In de tweede helft van de 19de eeuw is het pand opnieuw intern verbouwd, waarbij onder andere schouwen in empirestijl, gestucte zuilen in de gang en stucplafonds zijn aangebracht. Waarschijnlijk werd in het derde kwart van de 19de eeuw het achterhuis van Hinthamerstraat 180 bij het pand getrokken (Achter de Exters 1a). In de late 19de eeuw werd het (deels?) vernieuwd en werd erachter nog een nieuw deel aangebouwd. Aan het eind van de 19de eeuw werd ook het interieur van het hoofdhuis deels gemoderniseerd. Later is er nog een serre aan de achterzijde van het hoofdhuis gebouwd. In de late 19de eeuw werd achterop het perceel 'Drukkerij Teulings' gesticht, door de bewoner van het pand, C.N.-Coenraad -Teulings. In 1907 werd hierbij aan Achter de Exters (nr.3) een klein kantoorgebouwtje opgetrokken, naar ontwerp van M. van den Bouwhuysen. In 1914 verhuisde de drukkerij, die onder andere het Brabants Dagblad drukte, naar het Emmaplein. De drukkerij is daarna geheel gesloopt, maar het kantoorgebouwtje staat er nog altijd. In 1949 werd er een aparte woning gecreëerd in Achter de Exters 1a, en in 1959 werd er een winkel voorin het hoofdhuis ingericht, waarvoor een moderne winkelpui werd gebouwd. In 2005 is de situatie echter weer in historiserende stijl gereconstrueerd. In dezelfde verbouwing werd het pand ook verder gerenoveerd, waarbij het interieur werd gewijzigd en de voorgevel werd opgeknapt, met onder andere vensters in historiserende stijl. Ligging: Het pand is gelegen aan de noordzijde van de Hinthamerstraat in een gesloten gevelwand, tussen de stegen Achter de Exters en Achter de Molen, schuin tegenover de aansluiting van de Sint Jacobsstraat op de Hinthamerstraat. De Hinthamerstraat is al sinds de late 12de eeuw een van de drie belangrijke straten die het centrum van de stad (de Markt) met het omliggende gebied verbinden. Bij de stadsuitbreding in de eerste helft van de 14de eeuw kwam het oostelijke deel van de Hinthamerstraat, waaraan het betreffende pand ligt, binnen de stadsmuren te liggen. Een deel van de straat zal echter al eerder bebouwd zijn geweest, en hoogstwaarschijnlijk geldt dat ook voor het onderhavige perceel. In 1419 was er echter een grote stadsbrand die veel panden in dit deel van de stad in de as legde. Veel percelen aan de noordzijde van de Hinthamerstraat liepen van oorsprong door tot aan de oever van de Binnendieze. Het oostelijke deel van deze stroom is echter rond 1930 gedempt, zodat deze nu niet meer achter het onderhavige perceel langs loopt. Daarna is het achterste deel van het onderhevige en aangrenzende percelen afgesplitst, en sinds ongeveer halverwege de 20ste eeuw staat er een groot bedrijfspand, dat wordt ontsloten via de achterliggende Zuid Willemsvaart. Ergens in de 19de eeuw is het terrein achter Hinthamerstraat 180 bij het perceel gevoegd. Achterop het hele perceel bevindt zich een tuin, met links achterin het kantoorgebouwtje Achter de Exters 3. Beschrijving Algemeen (hoofdvorm, kap): Het pand omvat een voorhuis met vast achterhuis gescheiden door een brandmuur, opgetrokken op een langwerpige en min of meer rechthoekige plattegrond. Het pand bevat een hoge begane grond, met onder het achterhuis een kelder, een verdieping en een zolder met borstwering. Aan de voorzijde is er nog een extra zolderverdieping onder een	2
kleine verhoogde kap met een zadeldak evenwijdig aan de straat, met schild aan de linkerzijde en aan de rechterzijde doorlopend in de kap van het buurpand. Op het voor-dakvlak staat een houten dakkapel met een gebogen zinkgedekt dakje. Onder deze opgetrokken kap heeft het pand drie volle bouwlagen in de voorgevel, waardoor het er voornaam uitziet. De kap is gedekt met gesmoorde opnieuw verbeterde Hollandse pannen. Hierachter is er op het voorhuis een zadeldak dat is gedekt met rode Hollandse pannen, en daarachter is er op het achterhuis een iets naar links verschoven zadeldak met achterschild, gedekt met rode Hollandse pannen. Dit dak heeft in het rechter dakvlak en het achter-dakschild dakkapellen. Aan de achterzijde is er een ondiepe serre met een plat dak uit de late 19de of vroege 20ste eeuw. Aan de achterzijde is het pand breder door een extra bouwvolume aan de linker zijde, dat iets verder naar achter doorloopt. (voormalig achterhuis van Hinthamerstraat 180, Achter de Exters 1a). Dit bouwvolume heeft een rechthoekige plattegrond en telt een begane grond, een verdieping en een zolder met borstwering. Het dak is een zadeldak met een dakschild aan de linkerzijde (vanuit Achter de Exters gezien; noordzijde). Het linkerdeel is iets lager dan het rechterdeel, wat duidt op verschillende bouwfasen. Het dak is gedekt met rode Hollandse pannen. Op de nok van het lagere deel staat vlakbij de aansluiting met het hogere een schoorsteen en onderaan het dakvlak aan Achter de Exters staat er nabij de achtergevel nog een. Ook staan daar drie houten dakkapellen. De middelste hiervan heeft een zadeldakje met een hijsbalk, terwijl de andere twee platte dakjes hebben. Het bijgebouw Achter de Exters 3 wordt hieronder in de paragraaf ‘Erf, bijgebouwen, diversen’ beschreven. Voorgevel: De voorgevel is een vrijwel symmetrische bakstenen lijstgevel van drie vensterassen breed, daterend van rond 1800. De pui dateert uit 2005 en is gebouwd als reconstructie van de situatie van voor 1959. Er is een nieuwe hardstenen plint en daarboven is de begane-grond-gevel gemetseld in (machinale) handvorm baksteen in kruisverband. Boven de gevelopeningen zijn er net als op de verdiepingen anderhalf-steens strekken. Alle gevelopeningen hebben nieuwe invullingen met kozijnen met kraalprofiel. Op de begane grond is er links een ingang met een nieuwe deur. Hierboven is er net als boven de twee schuiframen rechts een bovenraam met glas-in-lood. Het metselwerk op de verdiepingen is uitgevoerd in staand verband. De vensters op de eerste verdieping staan op een hardstenen cordonlijst, en bevatten T-ramen met dubbele draairamen. De vensters op de tweede verdieping hebben geprofileerde hardstenen lekdorpels, en zijn lager dan die op de eerste verdieping. De ramen zijn van hetzelfde type. Ter hoogte van de verdiepingsvloeren zijn er strijkbalkankers in de gevel aangebracht. De gevel wordt afgesloten door een classicistisch hoofdgestel dat doorloopt over	3
het rechter buurpand. Midden boven de gevel staat in de goot een vernieuwde houten dakkapel met een vrijwel halfronde bovenzijde met een geprofileerde lijst. Het venster van de dakkapel heeft een roedeverdeling met zowel in het boven- als onderraam twee ruitjes. Zijgevels: De zijgevels van het hoofdhuis zijn niet zichtbaar vanuit de openbare ruimte, omdat de buurpanden er tegenaan staan. De zijgevel van Achter de Exters 1a (of eigenlijk de voorgevel, want deze is op die steeg georiënteerd) ligt wel vrij. Deze gevel dateert uit de late 19de eeuw, en is opgetrokken in machinale baksteen in kruisverband met knipvoegen. De plint is gecementeerd. Geheel rechts is er op de begane grond een lage ingang. Links daarnaast is er een klein WC-venstertje met een bakstenen lekdorpel. Deze openingen dateren van de verbouwing uit 1949. Links hiervan is er een flink venster met een T-draairaam, en verder links bevindt zich een blindnis van het zelfde formaat. Op de verdieping zijn er vier vensters met T-draairamen. De vensters hebben alle kozijnen met kwarthol profiel, gepleisterde lekdorpels op de verdieping en hardstenen exemplaren op de begane grond, en worden gedekt door strekse bogen. Ter hoogte van de verdiepingsvloeren zijn eenvoudige balkankers in de gevel aangebracht. De gevel wordt aan de bovenzijde afgesloten door een licht geprofileerde gootlijst. Achtergevel: Vanuit Achter de Exters is nog net de linker bovenhoek van de achtergevel van het hoofdhuis zichtbaar. Dit deel van de gevel bestaat uit laat 19de-eeuws metselwerk met machinale baksteen in kruisverband. Rechts in de gevel is er een verdiepingsvenster onder een strekse boog, gevuld met een T-draairaam en glas-in-lood in het bovenraam. De gevel wordt aan de bovenzijde afgesloten door een licht geprofileerde gootlijst. Volgens de opname door de afdeling BAM uit 2005, heeft de serre op de begane grond een pui met grote dubbele deuren. De achtergevel van Achter de Exters 1a (of vanuit de steeg gezien de linker zijgevel) is van hetzelfde type en dezelfde ouderdom als de zijgevel aan de steeg. Over de tuinmuur valt het bovenste deel van de gevel vanuit de steeg te zien. De gevel is symmetrisch ingedeeld, met op de begane grond een grote opening onder een segmentboog, gevuld met een houten pui met een kozijn met duivenjager-profiel, zijramen en bovenramen, en in het midden waarschijnlijk dubbele tuindeuren. Het boogveld is gevuld met siermetselwerk waarin kleine donkere steentjes met halve bolvormen zijn opgenomen. Op de verdieping zijn er twee blindvensters met gepleisterde lekdorpels en strekse bogen. Bovenlangs de gevel loopt een licht geprofileerde gootlijst. Ruimtelijke indeling: Volgens opname door de afdeling BAM bij de verbouwing in 2005 heeft het pand de volgende indeling. Er is op de begane grond een gang aan de linkerzijde van het pand. Voor de brandmuur staat een ruim trappenhuis. Vanuit het trappenhuis is de kelder in het achterhuis bereikbaar. Aan de achterkant ligt een groot vertrek met aan de tuinzijde een serre. Op de verdieping zijn er in het voorhuis twee kamers, met erachter het trappenhuis en daarachter nog een kamer. Boven de eigenlijke zolder is er onder de verhoogde kap voorop het pand nog een extra zolderverdieping. Aan de achterzijde wordt het pand twee keer zo breed doordat Achter de Exters 1a aan het pand is toegevoegd. Hierdoor heeft de gang in het achterhuis aan beide zijden vertrekken. Aan de linkerkant liggen achtereenvolgens een portaal, een keuken en een kamer aan de tuinzijde. Het bouwvolume Achter de Exters 1a is alleen op de begane grond onderdeel van de woning van het hoofdhuis. De verdiepingen bevatten een appartement dat in 1949 is afgescheiden, en dat zijn toegang heeft vanuit Achter de Exters. De verdieping en de zolder zijn in verschillende ruimtes ingedeeld, met op de verdieping een gang aan de achterzijde (oostzijde).	4
Constructies: In 2005 zijn er waarnemingen gedaan door de afdeling BAM, waarbij de volgende zaken werden vastgesteld. De zijmuren van het hoofdhuis zijn gedeeld met de buurpanden. De dwarsmuur en een deel van de rechter zijmuur nabij de dwarsmuur zijn opgebouwd uit grote, laat 13de of vroeg 14de-eeuwse baksteen, maar het merendeel van de zijmuur is gemetseld in 15de-eeuwse baksteen. De rechter zijmuur bevat sporen van verschillende rookkanalen en kaarsnissen. De verdiepingsvloeren in het voorhuis hebben enkelvoudige balklagen met duivenjager-profiel aan de onderzijde, wat wijst op een datering in de late 18de of vroege 19de eeuw. Het achterhuis is waarschijnlijk in de 19de eeuw opgehoogd. Het voorhuis en achterhuis hebben allebei een afzonderlijke kapconstructie. De achtermuur van het dwarskapje aan de voorzijde is opgemetseld op een houtconstructie. Het kapje rust op grenen spanten en dateert vermoedelijk uit 1805, getuige een geschilderd jaartal op één van de spanten. De spanten van de eigenlijke kap van het voorhuis stammen waarschijnlijk uit het eind van de 18de of begin van de 19de eeuw. De kap heeft een andere hellingshoek en is hoger dan de voorganger. Dit is onder andere aan de brandmuur te zien, waar nog restanten van de trapgevel in zitten. De kap van het achterhuis dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 19de eeuw, toen deze is opgehoogd. Interieurelementen: In 2005 zijn er waarnemingen gedaan door de afdeling BAM, waarbij de volgende zaken werden vastgesteld. De gang in het achterhuis en de achterkamer hebben stucplafonds met geprofileerde lijsten en ornamenten. In de gang is er achter het trappenhuis aan weerszijden een gepleisterde gecanneleerde pilaster met Corinthisch kapiteel. Zulke pilasters bevinden zich tevens aan weerszijden van het portaal aan de linkerzijde van de gang. Ze dateren waarschijnlijk van rond het midden van de 19de eeuw. De lambrisering werd gevormd door een rijk geprofileerde lat, waarvan nog een restant aanwezig is. Het trappenhuis heeft een vlak daklicht met gegraveerd en gekleurd glas-in-lood. De steektrap met kuipstukken heeft slanke	5
balusters van gietijzer met in het midden een ornament. Het trapportaal wordt van de gang afgescheiden door een boog die rust op de genoemde pilasters. Halverwege staat een houten pui met twee deuren, die waarschijnlijk toegang gaven tot een heren- en damestoilet. Boven de deuren zit een halfrond bovenlicht zonder glas. Ten tijde van de opname was het portaal tijdelijk verwijderd. De achterkamer heeft aan de tuinzijde een serre, afgescheiden door een houten pui met schuifdeuren. Tegen de brandmuur is een driedelige houten kast afgescheiden, en tegen de rechter zijmuur bevindt zich een schouw in empire stijl. De serre heeft op de zijwanden een lambrisering van witte tegels met een bruine decoratie. Op de verdieping zijn de vensters in de voorgevel voorzien van gedecoreerde vensterbanken en omtimmering. Ten tijde van de opname was de schouw in Empire stijl tijdelijk verwijderd. In achter de Exters 1a is er in de achterkamer tegen de linker zijmuur (westelijke muur) een stookplaats met een schouw in empire stijl. Het vlakke plafond heeft een groene omkadering met sjabloonschilderingen. Het centrale deel heeft een lichtgele ondergrond met een sierlijke en veelkleurige bloem- en rankenschildering. Erf, bijgebouwen, diversen: Links achterin de tuin staat aan het uiteinde van Achter de Exters een klein eenlaags pandje met een plat dak, dat in 1907 is gebouwd als kantoor voor drukkerij Teulings, naar ontwerp van M. van den Bouwhuysen. Het gebouwtje heeft een langwerpige rechthoekige plattegrond evenwijdig aan de Hinthamerstraat. De gevel aan Achter de Exters is gemetseld in oranje-rode verblendsteen in kruisverband met iets verdiepte rode voegen. De lage plint is gecementeerd, en op de hoogte van de lekdorpel en de kalven van de gevelopeningen zijn er dubbele horizontale banden van gele verblendsteen. Ter hoogte van de lateien is er een gepleisterde band. Rechts in de gevel is er een ingang met een kozijn met kwarthol profiel, een paneeldeur, geprofileerd kalf en bovenlicht met glas-in-lood. Links is er een groot vensters met hardstenen lekdorpel, kozijn met kwarthol profiel en driedeling raam met breed middendeel met dubbel draairaam, geprofileerd kalf, en bovenlichten. Boven de kozijnen bevinden zich lateien in de vorm van twee ijzeren balken die aan elkaar zijn gemonteerd zodanig dat deze een I-profiel vormen. Hierop zijn decoratief uitgesneden metalen beplatingen gemonteerd. Langs de bovenrand van de gevel is er een geprofileerde houten gootlijst op geprofileerde klossen. Die lijst loop door over de rechter (zuidelijke) zijgevel van het pandje. Hiervan is alleen het bovenste deel zichtbaar vanuit de steeg. De gevel is gemetseld in rode baksteen in kruisverband, met een gepleisterde band ter hoogte van de lateien in de voorgevel. In het voormalige kantoor, dat in slechte staat verkeert, bevindt zich nog een schouw met een geschilderd portret. Tussen Achter de Exters 1a en 3 staat langs de steeg een bakstenen tuinmuur van rond 1980.	6
Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst 1. Architectonische en stedenbouwkundige waarden Het complex Hinthamerstraat 182, Achter de Exters 1a-3 heeft stedenbouwkundige waarde vanwege de samenhang met de historische gebouwde omgeving en de historische perceelsstructuur. De gevelwanden van de Hinthamerstraat vormen een fraai historisch ensemble, en dit geldt ten dele ook voor de steeg Achter de Exters. Aanvullende stedenbouwkundige waarde is gelegen in de oude structuur van de steeg, die tot in de vroege 20ste eeuw een reeks kleine huisjes ontsloot die achterop het perceel stonden dat destijds tot aan de Binnendieze reikte. Daarnaast heeft het complex aanmerkelijke architectonische waarde omdat het hoofdhuis duidelijk herkenbaar is als historisch winkel/woonhuis, met een bakstenen lijstgevel van rond 1800 die is gekoppeld met het echter buurpand, terwijl Achter de Exters 3 nog goed herkenbaar is als vroeg-20ste-eeuws bedrijfsgebouwtje. 2. Bouw- en/of kunsthistorische waarden Het complex heeft bouwhistorische waarde omdat het nog duidelijk herkenbaar is als historisch huis, met een bouwkundige kern uit de 14de eeuw waarin bij diverse verbouwingen en uitbreidingen moderniseringen zijn doorgevoerd. De lijstgevel en de verhoogde kap voorop het pand van rond 1800, het eind-19de eeuw verbouwde en uitgebreide zij-achterhuis zijn daarvan de meest duidelijke uitingen, maar ook diverse interieurelementen getuigen daarvan. De diverse 19de-eeuwse interieurelementen, zoals beschilderingen, het portret in het kantoortgebouwtje en de boogstelling in de gang hebben ook kunsthistorische waarde. 3. Cultuurhistorische waarden Het gebouw heeft cultuurhistorische waarde als zijnde een in kern 14de-eeuws woon-werkhuis waarin vernieuwingen herkenbaar zijn uit verschillende historische perioden, zoals de voorgevel van rond 1800 en interieurelementen uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het in 1907 gebouwde kantoorgebouwtje heeft cultuurhistorische waarde als herinnering aan de voormalige drukkerij Teulings, die hier in de late 19de eeuw was opgericht, en waar onder andere de voorloper van het Brabants Dagblad werd gedrukt. Het object Hinthamerstraat 182, Achter de Exters 1a-3, bestaande uit een in kern laat-middeleeuws diep huis met lijstgevel van rond 1800, 19de-eeuwse interieurelementen en bijgebouwen uit de late 19de eeuw en 1907, is op basis van bovenstaande criteria beschermenswaardig als gemeentelijk monument in de gemeente ‘s-Hertogenbosch.

1865	C.N. Teulings (boekbinder, boekdrukker en boekverkooper)
1875	C.N. Teulings (mr. boekbinder, boekbinder en boekhandelaar)

1881	C.N. Teulings (stoomsnelpersdrukkerij, binderij, lineerfabriek en papierhandel)
1892	C.N. Teulings
1908	J. Klaassing (meesterkn. drukkerij (boven fabr. C.N. Teulings)) - wed. Chr. Teulings-Meuwese (fa. C.N. Teulings) boekdr.

1910	J. Klaasing (meesterkn. drukkerij (boven fabr. C.N. Teulings)) - wed. Chr. Teulings-Meuwese (fa. C.N. Teulings) boekdr.
1923	Conradus J.J.M. Teulings (directeur firma Teulings) - Leonardus J.J.M. Teulings (directeur firma Teulings) - wed. Christianus Th.M. Teulings (zonder)
1928	C.J.J.M. Teulings - H.A.J.M. Teulings - L.J.J.M Teulings - wed. C.Th.M. Teulings
1943	C.J.J.M. Teulings (dir. N.V. Teulings' drukkerijen) - wed. A.P.M. Teulings-Meuwese

Nummer:	182
Postcode:	5211 MX
BAG-ID:	0796200000326219
Perceel:	HTG00-H-5791

Hinthamerstraat 182

St. Jacob

Hinthamerstraat 182 : Een levend visitekaartje

Revival

Antiek

Salon

Pasteltinten

Dagelijks werk

Magnifiek uitzicht

Bakkeleien

Hinthamerstraat 182

Hinthamerstraat 182, Achter de Exters 1a-3

Context

(Bouw)historie:

Ligging:

Beschrijving

Algemeen (hoofdvorm, kap):

Voorgevel:

Zijgevels:

Achtergevel:

Ruimtelijke indeling:

Constructies:

Interieurelementen:

Erf, bijgebouwen, diversen:

Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst

1. Architectonische en stedenbouwkundige waarden

2. Bouw- en/of kunsthistorische waarden

3. Cultuurhistorische waarden

Hinthamereind

Wed. Teulings-Meuwese

Carolien Roozendaal

Jac.J. Luyckx

Nummeraanduiding

Monument

Locatie

Op deze pagina

Rijksdienst Cultureel Erfgoed

Het was een klein bericht in het Brabants Dagblad van 26 mei 2006. Bij het opknappen van het middeleeuwse huis Hinthamerstraat 182 was onder een kalklaag vandaan een plafondschildering gevonden met 'bloemenranken, boeketten, viooltjes, madeliefjes en bladmotieven in mooie pasteltinten'. Het plafond werd prachtig gerestaureerd, evenals de rest van het huis. Met recht 'een juweeltje'. Een oude binnenstad is wel gewend dat veelal voorname huizen uit vroeger tijden worden omgebouwd tot winkel. Een weg terug is er niet, zo lijkt het. Totdat opeens het wonder gebeurt. Zoals in de Hinthamerstraat, waar het pand nr. 182, dat 45 jaar lang De Rietwereld van de familie Spoor-Dikmans was, door Cecil Huijgens en zijn partner Marly van de Griendt wordt teruggezet in de tijd. Met hun drie kinderen hebben ze meer dan twee jaar tussen stof en rommel geleefd, telkens in een ander deel van het huis, al naargelang de renovatie vorderde. Ze hebben het er graag voor over gehad. Cecil Huijgens: ‘Een vriend van ons wees ons op dit huis. Het leek ons echter te groot en te duur. Maar we zijn toch maar gaan kijken. En we waren meteen verkocht.’ Als directeur/eigenaar van Huijgens Afbouw zag hij dat er in de tijd van De Rietwereld weliswaar nooit wat aan het pand was gedaan, maar dat de bewoners er wel heel zuinig op waren geweest. ‘Alle oude elementen – het oudste een muur uit de veertiende eeuw – zijn bewaard gebleven.’	121
Revival Het pand heet Sint Jacob. Een naam die het deelt met nog twee andere panden in de stad. Alle drie waren het een soort logement voor pelgrims die via de Bossche Sint-Jacobskerk op weg waren naar Santiago de Compostela. In de gevel heeft oorspronkelijk een beeld van Sint Jacob gezeten. ‘We hebben geprobeerd dat op te sporen, maar het blijkt al sinds 1900 tot de vaste collectie van het Noordbrabants Museum te behoren. En dat wilde er onder geen beding afstand van doen.’ Uit eerbied voor de geschiedenis van het pand heeft Cecil Huijgens aan de achtergevel een oude ijzeren brandtrap laten zitten, die herinnert aan de tijd dat Hinthamerstraat 182 nog even een chemisch fabriekje is geweest. ‘De buurt was er echter niet zo blij mee dat De Rietwereld weer woonhuis werd. Zo’n winkel bracht een bepaalde loop mee. Die zag men niet graag verloren gaan. Daar staat echter tegenover dat een tijdje geleden in de Sint-Jacobskerk het Jheronimus Bosch Art Center is geopend, een trekpleister voor toeristen die de stad bezoeken. De loop naar dit deel van de Hinthamerstraat is daarmee niet alleen hersteld maar ook toegenomen.’ Met verwijzing naar andere activiteiten die plaatsvinden, voegt Marly van de Griendt hier aan toe: ‘Er gebeurt hier heel veel. Je ziet dat de straat verandert’. Een ware revival voor het laatste stukje Hinthamerstraat dat onder invloed van twee coffeeshops, een massagesalon en het ‘Inloopschip’ voor daklozen sinds jaar en dag niet zo’n best imago had. Antiek De restauratie/renovatie van Hinthamerstraat 182 – ‘van de kelder tot de nok’ – is in eigen beheer uitgevoerd. Met – ‘uit respect voor het huis’ – oog voor het detail. Dat blijkt al bij de voordeur. ‘We hebben twee sierroosters gekocht en daar de deur omheen laten maken.’ Want: ‘Als je eerst de deur maakt vindt je nooit passende roosters.’ Naast de voordeur zat een groot winkelraam. Dat	122
heeft plaats gemaakt voor twee traditionele vensters. Ook verder is de oude gevel in ere hersteld. Daarvoor heeft Cecil Huijgens in Velddriel stenen laten maken van dezelfde afmetingen en kleur als het bovenste deel van de voorpui. Marly van de Griendt bewondert het resultaat nog steeds: ‘Ze zijn handgemaakt. Je ziet niet dat de onderste helft anders is.’ Achter de voordeur bevindt zich een 22 meter lange gang. Onder het voorste stuk daarvan zit tweemaal gewapend beton. ‘Dat was zo hard, dat kreeg je er niet uit. Toen hebben we daar meteen een terrazzo vloer in gelegd. Tijdens de bouw heeft iedereen en alles daar overheen gelopen. Zo is ie meteen antiek geworden….’ In de rest van de gang zijn de oude tegels netjes teruggelegd. Halverwege de gang bevindt zich ter linkerzijde een toiletgroep met daarboven een boogvenster met verlicht glas-in-loodraam, waarin de motieven van de plafondschildering in de achterkamer zijn gereproduceerd. Met oog voor het detail: een oud keramiek fonteintje is gehandhaafd. Salon De vroegere winkel, rechts van de voordeur, is nu kantoor van Huijgens Afbouw. Cecil Huijgens: ‘In feite hebben we de oude salon teruggehaald. Omdat deze samen met de achterbouw één grote winkel vormde, was – ter ondersteuning van de bovenbouw – in het midden een ronde kolom met steunbalk aangebracht. Die hebben we weggehaald en aan de hand van oude tekeningen hebben we de wand teruggezet zoals die daar ooit is geweest.’ Van achter het stucwerk kwam een mooi balkenplafond te voorschijn, dat zeker behouden moest blijven. Ook oude kaarsennissen zijn teruggehaald. Achter het kantoor ontstond weer een kamer, voorzien van een serre uit 1870, die een riante woonruimte mag worden genoemd. Deze woonruimte omvat wat vroeger het achterhuis heette. De familie Huijgens heeft, links van de gang, nog een tweede achterhuis, gelegen achter het pand Hinthamerstraat 180, waarin Brilcentrum Den Bosch is gevestigd. Cecil Huijgens: ‘Het is ooit allemaal van één familie geweest, de familie Teulings. Van Drukkerij Teulings. Hier achter heeft de eerste pers gestaan van de voorloper van het Brabants Dagblad.’ Pasteltinten Dit tweede achterhuis, vroeger de toonzaal van De Rietwereld, is nu de eetkamer. Een klein keukentje is nu een grote moderne keuken. Een simpel tussenwandje met een kleine doorgang is vervangen door schuifdeuren, voorzien van ramen, waarin als een soort passe-partout motieven van de plafondschildering zijn gebrand. Het geheel gevat in een lijst, die identiek is aan de deurlijst, die iets verderop de toegang tot de achterkamer markeert. Ook de plinten zijn of hersteld of zo nagemaakt, dat ze niet van de originele zijn te onderscheiden. Het is in deze kamer waar de vorige bewoner, Hans Spoor, de plafondschildering uit 1850 heeft gevonden. Hij had de kalklaag zo goed mogelijk verwijderd. ‘Wij hebben deze bijzondere vondst laten restaureren. De plafondschildering, als het ware gevat in een passepartout is uitgevoerd in pasteltinten, heel bijzonder voor die tijd. Heel gewaagd ook. Je kunt zien dat er vijf of zes schilders aan gewerkt hebben, die allemaal hun eigen techniek hadden. Perfect gerestaureerd als het is, zie je bij een goede lichtval dat biezen, blaadjes, bloemetjes aangezet zijn met een randje van bladgoud.’ Dagelijks werk Stad en land (lees ook: België) heeft Cecil Huijgens afgestroopt, op zoek naar oude materialen, die vaak toch weer heel dichtbij werden gevonden. Zo heeft hij onder meer oude kolomradiatoren op de kop getikt. Ook verder heeft hij er alles aan gedaan om tot een perfect eind-	123
resultaat te komen. Boven zijn de oude vensterbanken verhoogd en de klassieke valluiken teruggehaald. Alle kozijnen zijn vervangen. Het dak is er helemaal afgehaald, de rode pannen maakten plaats voor de gewenste donkere exemplaren. De trap werd gedemonteerd. De gietijzeren spijlen zijn stuk voor stuk onderhanden genomen. De oude verf is er afgebrand en ze zijn opnieuw gelakt. De kelder is helemaal gezandstraald. Complimenten wuift Cecil Huijgens weg. ‘Wij zitten in de afbouw. Het is dus ons dagelijks werk.’ Het eindresultaat is een levend visitekaartje van Huijgens Afbouw. Zelf ziet hij het zo: ‘De historie is hersteld, maar binnen is het een modern huis. Daar hoef ik tot aan mijn pensioen niets meer aan te doen.’ Magnifiek uitzicht De bovenverdieping deelt in de revival. Met aan de voorkant de royale ouderslaapkamer, met moderne badkamer. De achterslaapkamer, eveneens met badkamer, is gastenverblijf. De open zolder oogde wel oud met al zijn balkenconstructies, maar die moesten weg om er drie slaapkamers plus badkamer voor de drie kinderen van te maken. Bezwaarlijk was dat niet al te zeer, omdat de balken geen historische waarde hadden. Nochtans koos Cecil Huijgens er voor een paar kleine balkpartijen te reconstrueren en bij de badkamer op deze etage en op een van de wanden van de voorste slaapkamer te etaleren. Alle slaapkamers kregen ook een zeer eigentijdse toevoeging in de vorm van felgekleurde graffiti-schilderingen op de muren. In de voorste slaapkamer is een trap naar de vliering, waar nog een speelkamer werd gemaakt. Daar biedt de dakkapel een magnifiek uitzicht op de tegenovergelegen Sint Jacobstraat met als achterdecor de oude Sint-Jacobskerk. De blik hoeft verder maar weinig naar rechts om ook de ‘nieuwe’ Sint-Jacob in beeld te krijgen. Een blik uit het zij(dak)raam voert via een panorama van oude daken naar de Sint-Jan waar de restauratie-steiger eens zo imposant lijkt. Bakkeleien ‘Heel blij’ is de familie Huijgens tenslotte met de grote binnentuin. Een fijne speelplaats voor de kinderen, die overigens via de poort ook de Jeroen Boschtuin, het fraaie binnenstadsparkje achter de Orangerie, binnen handbereik weten. Achter in de tuin staat nog een bouwsel dat, enigszins vergroot en voorzien van een bovenverdieping, ook een gastenverblijf moet worden, desgewenst als ‘Bed & Breakfast’ voor de moderne pelgrim. Over de uitvoering daarvan hebben Cecil Huijgens en Marly van de Griendt wel een jaar liggen bakkeleien met de gemeente. ‘We mochten er een recht blok op zetten. Maar dat maakt er een vierkante bak van, negen meter hoog. Dat vinden wij geen gezicht. Wij willen er iets moois van maken. Een schuin dak is toch veel mooier? Er zijn wel zeventien tekeningen gemaakt. Op het laatst zeiden we: zeg het zelf maar welke het moet worden.’ Om moedeloos van te worden: ‘Als je iets wilt bouwen of verbouwen moet dat in het stadsbeeld passen. Terecht. Maar dat geldt toch ook voor de achterkant?’ Bovendien: ‘We moeten er zelf tegen aankijken.	124

2005	Carolien Roozendaal Nieuws van de BAM Bossche Bladen 3 (2005) 104-105
2007	Jac.J. Luyckx Aanzienlijke huizen : Hinthamerstraat 182 : Een levend visitekaartje Bossche Bladen 4 (2007) 121-124

Soort:	Gemeentelijk monument
Nummer:	SOM0593